Maore iyo département ya shifarantsa ɓe rasulmali za shilamiziki zahe zija ha mparanyiso wa nishani nyengi moni na ya masiwa ya Komori. Masiwa yani ya harimwa yi ɓahari ya Mozambique ɓayina Ɓushini na Zanzibar. Zini utamaduni za parihana ulawana na wa mrima, wa ɓushi watru wa ɓara la ãraɓu, wa hindi na watru wa shi ulaya. Iyo ɗe yi mana ʋuliyo nahawu ha nahawu ya zombo za lamiziki Maore. Risumutaãrishiyani ʋani muje muwone ujuzi wa mafundi wa fanyawo zombo zini. Zombo za hetsiwa mafungu ma nne : membranophones, idiophones, cordophones na aérophones.

Udjama wa aerophones, zini zombo za lamiziki keme zazo ziparihanihawo ha mvudziliyo wa peʋo iremawo harimwa ya ma wango ha wudunga hanyo yi triwawo, awu ha mzingiyo wa yi shombo. Maore, uʋwa zombo za utamaduni tsano zi hasibiwawo harimwa udjama unu. Moni na izo, uʋwa yi sufle na yi kurdum ziliyo zombo za shimadukani, kinyume na izo uʋwa yi firimbi, yi ndzumari na yi ɓaragum zifanyiwawo tsiju, awu harimwa ya maɓavu madjirani, ata djeli lewo ini za taãbani. Izo ziliyo, zisu sikitisha mana zombo zini izo traru yi ndzumari, na yi firimbi na li ɓaragum kazisu ngadziwa hata hata. Ɓe tama ya ʋaʋo mana uʋwa mpango wa uregeza yi firimbi na yi ndzumari (zombo piya zisu fanyiwa, ma fundi ya susoma, uʋwa mayeledzo …).

Baragum

Ɓaragum ini kombe tsena iyo shombo ya lamiziki. Uparihanihwa ʋahali ʋwengi (mawuri Tibet, Japani, Hayiti, Hindi, Sisili, Omani ….), ata Farantsa (ansive). Itsamɓaliha wajawu harimwa ya masiwa ya ɓahari ya Hindi mawuri Ɓushini (antsiva), Larinyõn (lansiv), awu masiwa ya Morisi na Rodrigi (lanbik). Lini kombe la ɓaharini, ritso juwa rirongowe shizungu cor à air insufflé. Maore, ɓaragum lilo uka kombe lihiriwawo shizungu triton (charonia tritonis) likanawo mdzinyo. Mngadzizi ukadza malomo yahe harimwa umdzinyo a ya gudzusa na uvudziya moni na yi shombo. Lamiziki ulawa lera mngadzizi unu atriyawo mhono wa hume wahe aɓala na ubuwa li foro la li kombe. Harimwa li ɓara la ɓahari ya Hindi, umrumiliyo wa li ɓaragum, uka wa ujudzana haɓari awu trongo za patana na dini. Maore, mrumiliyo wa lo uka wa ujudza marikaɓu zi ngiyawo. Ɓaãda ya ʋaʋo ija igawuha mauri ɗe Ngazidja, ɓargumu lako rumiwa lera ya tranga. Lewo yini, kalisu ngadzwa harimwa yi shisiwa ya Maore ata djeli ushindro parihana moja moja moni mwa ya malago mbali na mbali. 

Firimbi

Firmbi uhiriwa tsena fluti harimwa ya masiwa ya Komori. Firimbi ini shombo ya lamiziki ifanawo na ya shiɓushi ihiriwawo sodina. Iyo ufanyiwa ha gudru la muri la linganisiwa lera la lakatrwa wala kalina magantra, ɓe lilo uka tsala mwana paʋi uʋandre wa uju wa liko lahe. Hale woho firimbi yako fanyiwa ha gudru la mɓambo awu ha trahi la mpapaya (Carica papaya). Aʋasa ʋanu tiyo za mpira ɗe zirumiwawo. Mngadziyo wahe ufanyiwa ha uvudziya moni. Ini shombo ya parihanihwa na waraɓu, ya ʋaʋo harimwa zi tsi za Tanzani na Zanzibari ʋahali yi julihanihawo ha li dzina la neï. Harimwa zi tsi zizo firimbi ujoka namna saɓa, tafawuti yazo uka ɗe harimwa zi shiʋimo za zi keme lera yi rengeledzewawo ; yamoka Do uhiriwa Rast, ré ʋaʋo iyo doka, mi iyo Bousalek, fa iyo Gaharaka, sol Nawa awu Houssayni lera kemezahe zikawo za la. Zi tiyo zirumiliwawo kazi kana uʋana wala uwule sawa, tsena na ya maɓandza ya lishiwawo ɓayina ya maforo saɓa ya triwawo. Trongo izo piya ugawuha hasiɓaɓu ɗe namna mtru atsahawo yi ʋume. Ata djeli umfanyiliyo wa zi kalite za firimbi piya uka sawa, rangu maha alifu mbili ya ngiya firimbi kayisu woneha haraka haraka Maore. Uʋwa watru wayi fanyawo ʋole ʋole hawu tiɓa mhono wa hazi wa shi Tanzani. Yi hazi ini isuriʋa tama amba tsi hale ritso wona firimbi harimwa zi kaswida za madjilisi.

Kordom

Kordom ini shombo ya shizungu iparihanihawo madukani. Kordom iwaswili harimwa yi ɓahari ya Hindi rangu maha alifu wa thamanimiya. Ini uparihanwa Ɓushini (gorodora, taralila), Larinyõn (ralé-poussé, fouet fouet) tsena na Rodrigi (kordéon). Kordom ukana hanyo ya uʋudziya na bito za piano. Maore iyo urumiwa harimwa zi rumbu, na wengini ya uwangadzizi wawo waɓushi. Ini urumiwa hawu hedza magini ya marumba yakawo wadzaɗe wa fariki. Madza rina maha kumi jawuleni rangu kordom yahiɓu muhalasi harimwa yi shisiwa ya Maore.

Sifflet

Sufle, tsi kula ʋahanu ihasiɓiwawo shombo ya lamiziki. Maore, ini shombo ya lamiziki rangu maha alifu wa tuswini miya wa thamanini. Iyo urumiwa harimwa ya malangadzo ya shi utamaduni ha wutowa sinyali. Kemeyahe moja tu, na iyo ulawa harimwa gantra likawo uju, iyo uʋudziwa pare watru wajuwe lera ya ugawudza himbo awu mziniyo. Sufle isu hasiɓiwa harimwa udjama wa zombo zi hiriwawo shizungu Flûtes globulaires. Izo zi parihanihawo Maore za shimadukani. Iyo ujo hiriwa shimaore ndzumari, tsena isufana amba ija yirenge mɓadala wa yi ndzumari wiyo wiyo moni na ya malangadzo ya shigoma na madjilisi. Sufle mawuri ɗe yi ndzumari keme tsala zahe ukilihana ata moni na fidjo dzengi tu. 

Ndzumari

Ndzumari shizungu hautbois awu vent à anches battantes. Asuliyahe ya shiãraɓu, iyo uparihanihwa Tanzani (zumari), Ɓushini (kabaro) na harimwa ya masiwa ya Komori (ndzumari). Harimwa yi shisiwa ya Lamu (ini shisiwa ya tsi ya Kenya iketsiwawo na nishani ya Wagunya). Uparnihwa tsena harimwa zisiwa za Zanzibari rangu zayidi ya maha hamsumiya. Ndzumari ya shimaore, iyo uka ha maɓayi mararu ya sikanidziwa : hanyo (shaɓa kiswahili), wu mwili (tandaa), na li gora (tako). Yi hanyo uka maɓayi mayili (kitete), ukana diski (uɓayi wa shikele ya ʋalwa), na tiyo ya shuma, na bisho la ɓofu la muri na ngwe yawu sikidza ya maɓiyi ya shikele. Wu mwili wayi ndzumari ukana maforo saɓa (sita mbeli na moja nyuma). Li gora lahe ufanyiwa ha muri mwambamba mawuri mtrondro (Colophyllum). Yini ihiriwawo shizungu anches ikawo harimwa yi hanyo ufanyiwa ha mkoma (Hyphaene coriacea). Hawu hodarisha yi shombo pare yi ʋume fetre, shifungo yi paranisawo li gora na wu mwili uʋambiwa nguwo. Ndzumari madza ilawa muji Maore, kayisu rumishiha tsena rangu mida ya maha 1980. Lewo ʋanu, ujuzi unu usu rudisiwa ʋole ʋole ulawiya Tanzani. Ndzumari isu fanyiwa na usomedzewa harimwa zi likoli za lamiziki. 

Fanie Précourt