Zombo za lamiziki
Zi zombo za membranophones Maore
publié par
Archives Orales Départementales de Mayotte
14 février 2023
Maore iyo département ya shifarantsa ɓe rasulmali za shilamiziki zahe zija ha mparanyiso wa nishani nyengi moni na ya masiwa ya komori. Masiwa yani ya harina yi ɓahari ya Mozambique ɓayina Ɓushini na Zanzibar. Zini utamaduni za parihana ulawana na wamrima, waɓushi watru wa ɓara la ãraɓu, wahindi na watru wa shi ulaya. Iyo ɗe yi mana ʋuliyo nahawu ha nahawu ya zombo za lamiziki Maore. Risumutaãrishiyani ʋani muje muwone ujuzi wa mafundi wa fanyawo zombo zini. Zombo za hetsiwa mafungu ma nne : membranophones, idiophones, cordophones na aérophones.
Msumo utwaliyawo yi lamiziki yi wanyisa zi zombo zalamiziki mafungu ma nne. Dzina la membranophones liʋolwa ɗe zi zombo zi trilwawo ngwezi. Ngwezi in ɗe yifanyawo amba ngoma yi suʋuma. Maore ʋwa ngoma tsano de zi rumishihawo harina mahafala ya shi dini awu utamaduni. Zi nne, mwana dori, dori, fumba na msindrio, ufanihana ɓe ule wawo tsisawa, ʋwa titi , kiyasi na ɓole. Ngoma iyo kalima la shiswahili lijulihanihawo rangu moni na yi Afrika ata ulawiya yi ɓahari ya hindi. Ya tsano de li tari. Ɓe tari lilo utrilwa ngwezi uʋandre moja tu.
Tari
Mtru ujuwa shombo yini, ilazimu ritwaliye raɓuzi dzina lahe na yi aswili yahe. Dzina lini lisuriʋeleha ha wanu wahiriwawo arabo-andalou waka Afrika ya kiɓlani wa waswili Ulaya zama za hale woho, ãlama zawo leo uparihana Portugal, Espagne, Brésil, Guatémala na zi tsi za shi ãrabu. Masiwa ya komori uyihira tari, Zanzibar urongowa rika, Maldives iyo ɗe yi thaara na Bushini iyo uhiriwa ampoga tapaka. Ɓe ha izo, tari la Maore tafawuti na tari la shiãraɓu mana lilo kalina kashakasha.
Uwango wa litari ufanyiwa ha mri, uja ukadzwa ngwezi uʋandre moja. Ngwezi ya mbuzi ndzishe. Yi ngwezi ulimbwa na mizumari ya miri yi trilwawo harina uwango. Mtru ujuwo urumia mlandrema (Broussonetia greveana), mbonwari (Albizia lebbeck), mfenesi (Artocarpus heterophyllus), mtrondro (Calophyllum inophyllum) awu mnyamba (Terminalia catappa). Zama za leo hasiɓaɓu ya taãɓu za ulanga, mtru ujuwo urumiya tiyo za PVC afanya uwango wa litari. Ʋwo uka mwana ngwe harina litari ya usaidiya ulimba yi ngwezi neheka yi jeleya iyo uka ɓayina ya yi ngwezi na umri.
Ma tari ya rumishihawo namna mbili : li titi lina sentimetera shirini jawleni, li ɓole lina sentimetera arɓayini. Ya matiti urumiliwa na watru washe harina zi debaa na zi tari. Ya maɓole urumiliwa ne watru ɓaɓa harina zi maulida za shenge na zi mulidi.
Ngoma
Kalima la ngoma lini kula nishani ina tafaswiri yahe a liʋawo. Hususwane ɗe uʋandre wa Rwanda, Burundi, Ouganda Congo na yi Tanzanie. Ʋahanu uri Gabon, ngoma iyo shombo yi rumilwawo harina ngoma ya dini ihiriwawo bwiti ; Rwanda ʋwa yi ngoma ɓe ʋwa tsena zombo kadiri ya kumi amba izo uhiriwa tsena namna iyo.
Harina masiwa ya Komori yaliyo djirani na zi tsi razirongowa ʋani, shisiwa ya Maore yina ngoma zapara traru at nne. Ʋwa yi titi mwana dori aɗunga ɗe yi dori iʋo li fumba rimalidza na msindrio. Mɓubiyo yazo sawa : gudru la mri la ʋalwa, la hangulwa moni, la kadzwa ngwezi uʋandre na uʋandre. Ngwezi iyo usikidziwa na mri, yi haziwa na trandri (Saba comorensis). Ngoma zini tafawuti na za Mrima zi kadziwawo ngwezi uʋandre moja tu. Miri yi fanyiwawo ngoma zini ɗe mmanga (Mangifera indica), mtrondro (Calophyllum), mbonwari (Albizia lebbeck) awu mfenesi (Artocarpus heterophyllus). Mtru aremawo zi ngoma waye urema mihono yahe harina uʋandre ʋuliyo zi ngwezi. Izo utsanganisiwa na zombo zangina na maji ya wahimbizi harina ya mahafala mawuri shigoma, maulida, madjilis, manzaraka awu mgodro.
Mwana dori
Mwana dori iyo titi raha na yi dori ɓe iʋo kula mfanyizi ana ziʋimo zahe. Ɓushini iyo ukatibiwa « dory », iyo uʋuma utsini piya harina zi ngoma. Mida zini iyo kayirumilwa hanguvu kisha iyo kayifanyiwa haraka haraka mawuri ɗe ngoma za salia.
Dori, fumba, msindrio
Ngoma shivimo zahe traru. Dori ɗe yi titi. Fumba ɗe ya hari na hari. Msindrio ɗe yi ɓole amwesa iyo uʋuma swafi. Dori, fumba na msindrio, (madzina yawo, yo mararu ujulihaniha Zanzibar, ɓe woho wawo urongowa msondro), ngoma izo zo traru muhimu harina ya malangadzo. Ɓe iʋo ma fundi ya zi ngoma zini washashi swafi. Kaʋusi wanahirimu amba wasifundriha hazi zini. Ini hazi ndziro tsena yi miri ya taãɓu. Meso, ʋutsoka taãɓu mafundi ya leo yahiʋira.
Fanie Précourt
